د اسد واکمني (پلار او زوی) د نوې سوریې ټول تاریخ له نیمایي څخه زیات تشکیلوي او د بل هر واکمن په څیر دا هم ډیر ځواک او ضعفونه لري.
د تسنیم نړیوالې ډلې د راپور له مخې، د ۱۹۷۱ کال د فبرورۍ له میاشتې راهیسې چې «حافظ اسد» د سوریې ولسمشر شو، د ۲۰۲۴ کال تر ډسمبر پورې چې “بشارالاسد له واکه لیرې شو” پلار او زوی نږدې ۵۴ کاله په سوریه کې حکومت وکړ.
د پام وړ ټکی دا دی چې د دوی راتګ او وتل دواړه د نظامي خوځښت له امله وو.
په دې راپور کې به د دغو خلکو د حکومتولۍ تر ټولو مهم اړخونه او اغیزې په لنډه توګه وڅیړو.
د اسد حکومت څنګه نسکور شو؟ د کودتاه د دورې پای!
د لومړۍ نړیوالې جګړې او د عثماني خلافت له ړنګېدو وروسته د سوریې هېواد په ۱۹۲۰ میلادي کال کې د فرانسې تر ولکې لاندې جوړ شو، له هغه وخته تر ۱۹۴۶ میلادي کال پورې د فرانسې تر وتلو او د سوریې له خپلواکۍ وروسته دغه هېواد په پرله پسې توګه د جګړې ډګر ته رسېدلی دی، لکه په ځلونه سقوط ، د اداري جوړښت بدلول، په برخو ویشل (لبنان او اسکندرون) او همداسې نور …
په ۱۹۴۶ کال کې د «خپلواکې سوریې» له جوړیدو راهیسې، دغه هیواد د ناکراریو، بهرنیو جګړو، داخلي کودتاګانو او حتی د «بهرنیو اتحادونو» شاهد و او په ۱۹۴۸ کال کې په اشغال شوي فلسطین کې د صهیونیستي رژیم له جوړیدو سره د لومړي ځل لپاره بهرنۍ پوځي شخړې رامنځ ته شوې.
په ۱۹۶۷ کې، سوریه خپله دوهمه لویه بهرنۍ جګړه تجربه کړه، او د دې ټولو کلونو په اوږدو کې، د ترکیې سره یې د “اسکندرون” د بیرته راستنېدو په اړه اخ و ډب و، چې د پراخو پوځي شخړو لامل شوه.
په ۱۹۴۹ کال کې لومړۍ کودتا وشوه، له هغه وروسته د کودتاګانو لړۍ پیل شوه او تر ۱۹۶۳ کال پورې ټولټال اووه پوځي کودتاوې وشوې چې حکومت نسکور شو!
له دې سره د ناکامو او کشف شویو کودتاو لیست اضافه شو، چې د ګوتو په شمېر حسابېږي.
دا په اوسط ډول په هرو 30 میاشتو کې یو ځل بریالۍ کودتا ده، او لږ تر لږه 3 ناکامې چې ټولټال په هرو 5 کلونو کې یو ځل ناکامې شوي.
د ۱۹۵۸ کال د فبرورۍ په میاشت کې د سوریې او مصر د ولسمشرانو د «شکري القطلي» او «جمال عبدالناصر» تر منځ له موافقې وروسته، واحد هیواد «متحده عربي جمهوریت» رامنځ ته شو او په دې توګه دغه هیواد د مصر د متحدو عربي اماراتو په نوم جوړ شو.
سوریه اساساً د یو څه مودې لپاره ورکه شوه!
د نوي هیواد پلازمینه قاهره وه او ولسمشر یې جمال عبدالناصر و. په ۱۹۶۰ کال کې د دواړو هېوادونو پارلمان هم منحل شو او متحد پارلمان په قاهره کې په کار پیل وکړ، بالاخره په ۱۹۶۱ کال کې په دمشق کې بله کودتا وشوه او د عربي جمهوریت د مفکورې غوښتنه پېچلې شوه!
پورتنیو مواردو ته په کتو ویلای شو چې سوریې د بشارالاسد د کورنۍ تر واکمنۍ پورې سیاسي ثبات نه درلود، البته په همدې موده کې ډیموکراسي رامنځ ته شوه او رسنۍ او ګوندونه چې د مختلفو ایډیالوژیو او نظریاتو درلودونکي وو، یو له بله سره یې سیالي کوله.
خو همدغه ډیموکراسي هم د سیاسي نظام پر ضد د ګډوډۍ او ګڼو پوځي کودتاو لامل شوه!
خو سوریه د بشارالاسد د کورنۍ له واکمنۍ وروسته بل ډول وضعیت لري، حتی د حافظ الاسد له مړینې وروسته هم د کودتا خبر نه و او په دمشق کې په ډېرو سختو شرایطو کې هم سیاسي ثبات ساتل شوی و.
د سوریې د رېښتینې خپلواکۍ دوهم ټکی بشارالاسد پلار او زوی د واکمنۍ پر مهال د سوریې رېښتینې خپلواکي په 1956 کې، د شوروي اتحاد سره د همکارۍ تړون وروسته، سوریه هیواد د ختیځ بلاک غړی شو؛ خو د حافظ اسد په دوره کې وتوانید چې په تدریجي ډول خپله خپلواکي بیرته ترلاسه کړي چې د صدام له کودتا وروسته د بغداد سره د دوی په مقابله کې ښکاره شوه.
د مسلط شوي جنګ په مینځ کې د ایران د اسلامي جمهوریت ملاتړ ، د دمشق خپلواکه اراده، په لبنان کې د صهیونیسټي رژیم په مقابل کې انګېرل کېږي.
د شوروی اتحاد له ړنګیدو وروسته د حکومت په جوړښت او حتی د سوریې په بهرنی سیاست کې هیڅ ډول ګډوډي ونشوه. ځکه سوریه د حافظ اسد د دوه لسیزو واکمنۍ پر مهال د خپلواکۍ پر لور روانه وه.
د ۱۹۹۱ کال په پیل او د شوروي اتحاد په وروستیو میاشتو کې سوریه د فارس خلیج د لومړۍ جګړې او د کویټ د آزادولو له مهمو اړخونو څخه وه.
په ۱۹۹۱ کال کې یې د فارس خلیج د همکارۍ د شورا په ګډ پوځي امنیتي تړون کې د څارونکي په توګه ګډون وکړ.
دا خپلواکي د بشارالاسد د واکمنۍ پر مهال ساتل شوې وه او له لبنان څخه د وتلو، د سوریې کړکیچ، عرب لیګ ته د واک د بیرته ستنیدو او داسې نورو مسلو کې یې ځان څرګند کړ، دا وضعیت داسې دی چې د سوریې د اپوزیسیون یوه برخه هم د “حمدين صباحي” او د بشارالاسد پر داخلي سياستونو د خپلو سختو نيوکو په دوام کې، “لويس حسين” پر خپلې ملي خپلواکۍ ټينګار او ستاينه کوي.
د قونیترا آزادول درېیم مهم ټکي چې باید په دې برخه کې په پام کې ونیول شي، د ۱۹۷۳ کال د تشرین جګړې تجربه ده چې د قنیطره د ازادۍ لامل شوه.
د معاصرې سوریې په ټول تاریخ کې د تشرین جګړه د سوریې د حکومت یوازینۍ بریالۍ تجربه ده چې دمشق په دې وتوانید چې د خپلې خاورې یوه برخه د بهرني دښمن له نیواکه ازاده کړي.
بشارالاسد پلار او زوی له واکمنۍ مخکې د سوریې یوه برخه “د لبنان خپلواکي په اسکندرون ولایت باندې د ترکیې د حملې او په ګولان باندې د صهیونیسټ رژیم د حملې” په بڼه کې جلا شوې وه.
د ۱۹۷۳ په جګړه کې، حافظ اسد د اشغال شوي ګولان د یوې برخې په آزادولو کې بریالی شو، چې نن ورځ د “قنیترا ولایت” په نوم یادیږي.
د ویلو ده چې د بشار الاسد له نسکوریدو څو ساعته وروسته صهیونیسټي یرغلګر بیا دغې سیمې ته ننوتل.
چې په لبنان کې یې پورته او ښکته کېدل اسد پلار او زوی د واکمنۍ بله ځانګړتیا ده.
د لبنان هیواد د سوریې د خاورې یوه برخه وه چې د فرانسې لخوا د خپلواکو سیمو یا تش په نامه “دولتونو” د جوړولو په وخت کې، د فرانسې په مرسته، د عیسویانو په وخت کې لبنان ته خپلواکي ورکړل شوه لبنان له سوریې څخه د خپلواکۍ او جلا کیدو غوښتنه وکړه او د لبنان نوی هیواد جوړ شو.
له هغه وخت راهیسې د لبنان او سوریې ترمنځ ټولنیزې اړیکې دوام لري او حتی په ځینو مواردو کې د سوریې ولسمشران په لبنان کې ووژل شول، خو د امنیتي او پوځي لحاظه سوریه او لبنان له یو بل څخه جلا شول.
بشارالاسد پلار او زوی په دوره کې، دا اړیکې په بل ډول تعریف شوي ترڅو د لبنان خپلواکي تر پښو لاندې نه کړي؛
خو له بلې خوا بايد د دواړو هېوادونو ترمنځ امنيتي او پوځي اړيکې ټينګې شي.
د دې معاملې یوه برخه په لبنان کې د سوریې د پوځي حضور په بڼه جوړه شوه چې په ۱۹۸۲ کال کې پیل او تر ۲۰۰۵ کال پورې یې دوام وکړ او بله برخه یې د سوریې او د لبنان د مقاومت ترمنځ د ارتباط په بڼه جوړه شوه.
له رژیم سره د مقابلې ډول، د جوړجاړي او مقاومت جریان د دې دورې بله مهمه ځانګړنه ده چې باید له صهیونیسټ رژیم سره د سوریې او د بشارالاسد د رژیم د مقابلې ډول، د جوړجاړي او مقاومت بهیر وګڼل شي.
دصهیونیسټ رژیم په مقابل کښې باید ووایو چې دمشق دحافظ اسد په مشرۍ لومړی عرب هیواد وو چې دصهیونیستانو د ماتې خوند یې وخوړ چې بالاخره یې د ۱۹۷۳ کال د اوربند په موافقې او له صهیونیستانو په شاتګ کې په قونتیرا کې ځان څرګند کړ .
سوریه د اوسني جوړجاړي په وړاندې تر ټولو مهم خنډ ګڼل کیده. په وادي عرب کښې له صهيونېسټ رژيم سره د اردن د پادشاه حسين له موافقې وروسته د عمان او دمشق ترمنځ اړيکې خړې پړې شوې چې سوريه په دې لړ کې هېڅکله هم تر دباو لاندې نه ده راغلې او د فلسطين د مقاومت د مختلفو ډلو کوربه دی.
د تېرې پېړۍ په وروستیو کلونو او د نوې پېړۍ په پیل کې په دوو دورو کې امریکا هڅه وکړه چې سوریه نورماله کړي او له صهیونیسټ رژیم سره جوړجاړی وکړي، حتی د ګولان د بېرته نیولو په ژمنو سره؛ خو نه اسد او نه د اسد زوی دې فشارونو ته غاړه کیښوده.
لنډیز:
دا یادښت هغه مهال بشپړ شو چې موږ د “نوې پیړۍ په لومړۍ لسیزه کې د اقتصادي ودې دوره، د سوریې کړکیچ او کورنۍ جګړه، او په سوریه باندې بندیزونه او سخت اقتصادي فشار، په څیر مسلو ته اشاره وکړه.
تر ټولو لوړه اقتصادي وده د بشار الاسد د واکمنۍ په لومړۍ لسیزه کې تجربه شوه، چې د دې هېواد د منځنۍ طبقې د پیاوړتیا لامل شوه، او دویم او دریم باید په تفصیل سره ولیکل شي؛ ځکه په اصل کې دغو شیانو ته له پاملرنې پرته د بشارالاسد د رژیم سقوط ناشونی دی.
په پای کې باید وویل شي چې په سوریه کې د بشارالاسد کورنۍ ۵۴ کلنه واکمني نن پای ته ورسېده. خو له شک پرته دغه ۵۴ کاله د سوریې د تاریخ یوه مهمه برخه جوړوي. د اسد د واکمنۍ (پلار او زوی) دوره د نوې سوریې د ټول تاریخ له نیمایي څخه زیاته برخه جوړوي او د بل هر واکمن په څیر، دا دوره ډیر قوتونه او ضعفونه لري، ایا د سوریې خلک به دا دوره د “نوسټالیا” په توګه یاده کړي؟
تجربې ښودلې چې د سوریې خلک خپل تاریخ او کلتور ته ډیر ارزښت ورکوي او د دوی په منځ کې د “ملي غرور” احساس خورا پیاوړی او ژور دی.
