لیکوال: ډاکټر هاتف مختار
چین په تېرو دوو لسیزو کې د نړۍ په کچه د پانګونې او اقتصادي پراختیا یو ستر لوبغاړی پاتې شوی دی.
په افغانستان کې، د طالبانو له بیا واکمنۍ وروسته چین د پانګونې او اقتصادي مرستو د یوې مهمې سرچینې په توګه راڅرګند شوی دی.
د چین پانګونه، په ځانګړې توګه د “بیلټ اینډ روډ” نوښت (Belt and Road Initiative) او د کانونو په استخراج کې، د افغانستان اقتصادي، ټولنیز او سیاسي وضعیت لپاره ژورې اغېزې لري؛ خو دا پانګونه یوازې فرصتونه نه، بلکې ننګونې هم له ځان سره لري.
دلته به د چین د پانګونې مثبت او منفي اغېزې، افغانستان ته یې ګټې او زیانونه او د دې اړیکو د هوښیار مدیریت اړتیا وڅېړو.
مثبتې اغېزې
۱:ــ اقتصادي وده او د زیربناوو پرمختګ
د چین پانګونه کولای شي د افغانستان په اقتصادي وده کې مهم رول ولوبوي. د بیلټ اینډ روډ پروژې له لارې، چین کولای شي د سړکونو، ریل پټلۍ، برېښنا او نورو زیربناوو په جوړولو کې پانګونه وکړي. دا زیربناوې د افغانستان د سوداګرۍ، ترانسپورټ او نړیوالو اړیکو لپاره حیاتي دي. د بېلګې په توګه، د چین مرستې کولای شي د افغانستان برېښنا رسولو ته وده ورکړي، چې اوسمهال د هېواد ډېری برخې له برېښنا بې برخې دي.
۲:ــ د کانونو استخراج او عواید
افغانستان د مس، اوسپنې، لیتیم او نورو نادر ځمکنیو عناصرو په شمول بډایه معدني سرچینې لري. چین، د نړۍ د ټکنالوژۍ او صنعت د یوې سترې قوې په توګه، د دې سرچینو په استخراج او پروسس کې لیوالتیا لري. د مس عینک کان، چې د نړۍ یو له لویو مسو کانونو څخه دی، د چین د پانګونې یوه مهمه ساحه ده. که دا پروژه په بریالیتوب سره پلې شي، کولای شي د افغانستان لپاره کلني عواید تولید کړي او اقتصادي خودکفایي ته لاره هواره کړي.
۳:ــ د کارموندنې فرصتونه
د چین پانګونه کولای شي په مستقیم او غیر مستقیم ډول د کارموندنې فرصتونه رامنځته کړي. د کانونو په استخراج، د زیربناوو په پروژو او نورو صنعتي برخو کې کاري فرصتونه کولای شي د بېکارۍ کچه راټيټه کړي او د خلکو ژوند ته ښهوالی راولي.
دا په ځانګړې توګه د افغانستان د ځوان نسل لپاره، چې د هېواد نفوس اکثریت جوړوي، ګټور دی.
۴:ــ سیمهییزه همکاري او نړیوال نفوذ
د چین له مرستو او پانګونې سره، افغانستان کولای شي د منځنۍ اسیا، سویلي اسیا او منځني ختیځ ترمنځ د یوې مهمې سوداګریزې او ترانزیټي لارې په توګه خپل موقعیت پیاوړی کړي. دا نه یوازې اقتصادي ګټې لري، بلکې د افغانستان نړیوال نفوذ او سیاسي ثبات هم پیاوړی کولی شي.
منفي اغېزې او ننګونې
۱:ــ د ملي خودمختارۍ او حاکمیت ګواښ
د چین د پانګونې یوه لویه اندېښنه دا ده چې کیدای شي د افغانستان ملي خودمختاري او حاکمیت ته زیان ورسوي.
چین د خپلو پانګونو په بدل کې اکثراً د اوږدمهاله قراردادونو او سختو شرایطو غوښتنه کوي، چې کیدای شي د افغانستان د سرچینو او اقتصادي ودې کنټرول د دوی په لاس کې واچوي. د بېلګې په توګه، که د کانونو د استخراج قراردادونه شفاف او عادلانه نه وي، ډېره ګټه به چین ته ولاړه شي او افغانستان به لږه ګټه ترلاسه کړي.
۲:ــ د چاپېریال زیانونه
د چین د کانونو استخراج او زیربناوو پروژې کولای شي د افغانستان چاپېریال ته جدي زیانونه واړوي.
د کانونو ناسم استخراج د ځمکې تخریب، د اوبو ککړتیا او د هوا خرابوالي لامل کېږي.
افغانستان، چې لا دمخه د اقلیمي بدلونونو او وچکالۍ له امله زیانمن شوی، نشي کولای د چاپېریال نور زیانونه وزغمي.
که دا پروژې د چاپېریال د ساتنې معیارونو پرته پلې شي، اوږدمهاله منفي اغېزې به ولري.
۳:ــ د امنیتي اندېښنو زیاتوالی
د چین پانګونه کولای شي په سیمه کې سیاسي او امنیتي تاوتریخوالی زیات کړي. د بېلګې په توګه، د چین او لویدیځو هېوادونو ترمنځ سیالي کولای شي افغانستان د زبرځواکونو د سیاسي لوبو په میدان بدل کړي. سربېره پر دې، چین له طالبانو غواړي چې د تندلارو ډلو، لکه داعش او د اویغور وسلهوالو ډلو، پر وړاندې اقدام وکړي، چې دا کولای شي په افغانستان کې امنیتي وضعیت نور هم خراب کړي.
۴:ــ د نابرابرۍ او ټولنیزو ستونزو زیاتوالی
که د چین پانګونه په عادلانه توګه مدیریت نشي، کیدای شي د ټولنې په یوه ځانګړې برخه یا سیمه پورې محدوده شي او د نورو سیمو او خلکو بېوزلي نوره هم زیاته کړي. دا نابرابري کولای شي ټولنیز تاوتریخوالی او نارضایتي رامنځته کړي، چې د افغانستان د اوږدمهاله ثبات لپاره ګواښ دی.
د هوښیار مدیریت اړتیا
د چین د پانګونې د اغېزو د مدیریت لپاره، افغانستان باید قوي او هوښیار سیاست غوره کړي:
۱ـ شفافیت او حساب ورکونه:
د چین سره د پانګونې قراردادونه باید شفاف، عادلانه او د افغانستان د ملي ګټو پر بنسټ وي. دا قراردادونه باید د خلکو او نړیوالو بنسټونو له خوا څارل شي.
۲ـ د چاپېریال ساتنه:
د کانونو او زیربناوو پروژې باید د نړیوالو چاپېریالي معیارونو سره سم پلې شي ترڅو د اوږدمهاله زیانونو مخه ونیول شي.
۳ـ د ملي ګټو خوندیتوب:
افغانستان باید داسې شرایط وضع کړي چې د پانګونې ګټې په عادلانه توګه د هېواد خلکو ته ورسېږي او د سرچینو کنټرول د بهرنیو هېوادونو په لاس کې ونه لویږي.
۴ـ متوازنې اړیکې:
د چین سره د اړیکو تر څنګ، افغانستان باید له لویدیځو هېوادونو، سیمهییزو ګاونډیانو او نړیوالو بنسټونو سره هم هوښیارې او ستراتیژیکې اړیکې وساتي.
پایله:
د چین پانګونه په افغانستان کې د اقتصادي ودې، زیربناوو پرمختګ او د کارموندنې د فرصتونو د رامنځته کولو لپاره یو ستر فرصت دی؛ خو له دې سره، د ملي خودمختارۍ، چاپېریال، امنیت او ټولنیزې نابرابرۍ په اړه جدي ننګونې هم شته.
د دې پانګونې د مثبتو اغېزو د اعظمي کولو او منفي اغېزو د کمولو لپاره، افغانستان باید قوي، هوښیار او شفاف سیاست غوره کړي.
د چین سره اړیکې باید د ملي ګټو او امنیت پر بنسټ وي، ترڅو دا پانګونه د افغانستان د اوږدمهاله ثبات او پرمختګ لپاره یوه قوي وسیله وګرځي.
یادونه: حماسه میډیا د یوې بې پرې رسنۍ په توګه د ټولو سیاستوالو ، لیکوالو او نظر خاوندانو لیکنو او نظریاتو ته درناوی لري، دا لیکنه د حماسه میډیا نظر نه څرګندوي بلکې د لیکوال نظر دی او مونږ یې کټ مټ دلته خپروو.
