لیکوال: جعفر هاند
د راروانې سه شنبې په ورځ د امریکا انتخابات دي. دا لیکنه مې د هغو لپاره ده چې د امریکا له ټاکنو او سیاست سره دلچسپي لري.
د متحدو ایالتونو د استازو خونه ٤٣٨ او سنا یې ١٠٠ څوکۍ لري. د استازو خونه او سنا کانګرس بلل کېږي. د استازو خونې څوکۍ د هر ایالت د نفوسو په تناسب ټاکل شوې او سنا کې د هر ایالت دوې څوکۍ دي.
په دې اساس، ٤٣٨+١٠٠ څوکۍ= ٥٣٨ څوکۍ کېږي. همدا شمېره مو په ذهن کې وساتئ او همدا شمېره د امریکا د ولسمشرۍ د انتخاباتو بهیر او پروسه ده چې الیکټورل کالج (Electoral Colleague) یې بولي.
الیکټورل کالج څه دی؟
الیکټورل کالج، شخص او څوکۍ نه ده. دا په اصل کې د امریکا په ۵۰ ایالتونو کې انتخاباتي سیمې او حوزې دې. ټولې ۵۳۸ انتخاباتي حوزي دي چې د هر ایالت د نفوسو په تناسب ټاکل شوې. دا یوه پیچلې او د نورو هېوادونو برعکس جالبه انتخاباتيپروسه ده چې ولسمشر یې په اساس ټاکل کېږي.
امریکان خپل ولسمشر څنګه ټاکي؟
افغانستان کې کېسه ساده وه، خلکو به مستقیمآ کاندید ته رایې ورکړې او هر کاندید به چې ډېرې رایې (۵۰+۱) وګټلې، ولسمشر به شو، په بله وینا کوم کاندید چې به عمومي اکثریت رایې وګټلې، کامیاب به و.
مګر، په امریکا کې عمومي او اکثریت رایې خپلول کاندید نه شي بریالی کولای، خو اکثریت انتخاباتي حوزې (الیکټوریل کالج) یې بریالی کولای شي.
څنګه؟
د کانګرس د ۵۳۸ څوکیو شمېر او پروسه (الیکټورل کالج) مو ذهن کې وساتئ. زه یې په مثال کې نور هم واضح کوم: زه د ویرجینیا په ایالت کې اوسېږم، دا ایالت دوې څوکۍ په سنا او ١١ د استازو په خونې کې لري چې ټولې ١٣ څوکۍ کیږي. زموږ د ایالت همدا ۱۳ څوکۍ ۱۳ الیکټورل کالج یا انتخاباتي حوزې ګڼل کېږي. د امریکا نور ایالتونه هم همداسې انتخابتي حوزې Electoral Colleague) دي.
یو کاندید باید د ۵۳۸ الیکټورل کالج، چې اکثریت یې ۲۷۰ کېږي، وګټي چې ولسمشر شي. خلک دلته هم په انتخاباتو کې خپل د خوښې کاندیانو ته په مستقیم ډول په خپلو حوزو او مرکزونو کې رایې ورکوي او هر کاندید چې هر ایالت کې ډېرې انتخاباتي حوزي وګټلې، په هغه ایالت کې ګټونکی دی. په بله وینا، هر ایالت یو مستقل هېواد فکر کړئ چې اکثریت رایه ګټونکی کاندید په کې بریالی وي، خو دې کې هم یوه وړه باریکي شته.
باریکي:
دا ده چې په امریکا کې په ټاکنو کې اکثریت ایالتونه داسې دي چې هر کاندید په کې اکثریت الیکټوریل کالج (انتخاباتي حوزې) وګټل، د ټول ایالت الیکټوریل کالج د هغه کېږي. مثال به یې بیا ویرجینا ورکړم: ویرجینیا ۱۳ انتخاباتي حوزې لري، چې د ۱۳ اکثریت ۷ کېږي. که هر کاندید په ویرجینیا کې ۷ انتخاباتي حوزې وګټلې، د ټولې ویرجینا انتخاباتي حوزې (۱۳) د هماغه کاندېد کېږي.
څو محدود ایالتونه شته دي، چې داسې نه دي او هلته چې هر کاندید هر څومره انتخاباتي حوزې (الیکټورل کالج) وګټلې، هماغومره یې حق کېږي، خو اکثریت ایالتونو کې اکثریت ګټونګی د ټول ایالت د الیکټورل کالج ګټونګی دی.
ولې شاید امریکا کې اکثریت رایه ګټونکی انتخابات نه شي ګټلای؟
مثلن، یو ایالت یو میلیون نفوس لري، ۵۰زره رایه ورکوونکي دي او ۱۳ انتخاباتي حوزې، خو دوه نور کوچني ایالتونه چې ۱.۱ میلیون نفوس لري، خو ۶۰زره رایه ورکوونکي او ۱۲ انتخاباتي حوزې لري. دلته د رایو ورکوونکو شمېر په دوو ایالتونو کې زیات دی خو انتخاباتي حوزې په یو ایالت کې زیاتې دي، بنآ، اکثریت انتخاباتي حوزې والا ګټونکی دی. د ۲۰۱۶ کال انتخاباتو کې هیلرې کلنټن تر دونالډ ټرمپ عمومي رایې ډېرې وړې خو الیکټوریل کالج یې کم، ځکه ناکامه شوه.
مهم ایالتونه او پرېکړه کوونکي ایالتونه؟
د امریکا په ۵۰ ایالتونو کې یې اکثریت معلوم دي چې په کوم یو کې یې د دیموکرات او په کوم یو کې یې د جمهوریت غوښتونکو ګوند اکثریت او ګټونکي دي.
دا ایالتونه سره او آبي ایالتونه بلل کېږي، دموکرات پلوه ایالت ته بلو یا آبی ایالت ویل کیږي او جمهوري غوښتونکو پلوي ایالت ته ریډ یا سور ایالت ویل کیږي. دا ایالتونه معلوم دي چې کوم ګوند ته رایې ورکوي. له همدې کبله، کاندیدان ډېر تمرکز په دغو ایالتونو باندې نه کوي او ډېرې غونډې هم په کې نه کوي.
د کاندیدانو اصلي تمرکز په ځينو هغو ایالتونو باندې وي چې سوینګ بلل کیږي. په دې مانا چې دا ایالتونه نه دموکرات پلوه دي او نه هم جمهوریت پلوه، خو هر لوري ته ښوییدلای شي. داسې ایالتونو کې کله دموکرات او کله هم جمهوریت غوښتونکي بریالي وي. په روانو انتخاباتو کې هم همدا کوچني ایالتونه د ټاکنو لوری ټاکي.
د ۲۰۲۴ کال په ټاکنو کې پنسلوانیا، مېشېګڼ، ویسکانسن، شمالي کارولینا، جورجیا، نویدا او اریزونا ایالتونه د کاندیدانو برخلیک ټاکونکي ایالتونه بلل کېږي، دا ټول ۷ ایالتونه ۹۶ انتخاباتي حوزې یا الیکټوریل کالج لري. نویدا تر ټولو کم چې پنځه الیکټورل کالج لري، خو په انتخاباتو کې همدا کوچنی ایالت هم د یو کاندید برخلیک ټاکلای شي.
په دې اساس، امریکا کې خلک خپلو کاندیدانو ته مستقیمآ رایه ورکوي، خو هغه کاندید ولسمشر کېږي چې اکثریت الکټورل کالج وګټي، الکټورل کالج همدا انتخاباتي حوزې او سیمې دي چې خلک په کې رایې ورکوي.
الیکټورل ووټر
په امریکا کې، تقریبا د ټاکنو په شپه معلومېږي چې کوم کاندید ډېر الکټورل کالج ګټلی او بریالی شوی دی. له عمومي انتخاباتو او نتایجو څو ورځې وروسته بیا د کانګرس غړي، چې ټول یې ۵۳۸ تنه دي، په سمبولیک ډول کامیاب ولسمشر تائیدوي او دې بهیر ته الیکټورل رایه ورکوونکي وايي، خو د دوی په تائید او رد سره د ټاکنو نتایج نه بدلېږي.
د امریکا انتخابات؛ ولسمشر څنګه ټاکل کیږي؟ الیکټورل کالج څه دی؟ ولې اکثریت عمومي رایې کاندید نه شي بریالی کولای؟ ولې کاندیدان تمرکز په مشخصو ایالتونو کوي؟
